شهریار تبریز/فیروز رضایی: این مقاله رویکردی نوین برای بررسی این چالش ارائه می‌دهد؛ با تمرکز بر شهرهای بزرگ ایران نظیر تبریز و تبیین نقش درمانگاه‌ها، داروخانه‌ها و شهروندان در مدیریت صحیح این پسماندها. با توجه به اصول جامعه شهر سبز، هدف آن ارائه راهکارهایی برای ایجاد سیستم جمع‌آوری، آموزش پایدار و تبدیل رفتار عمومی از مصرف‌کننده صرف به مشارکت‌کننده زیست‌محیطی است.
۱. مقدمه
در دوران کنونی، داروها به‌عنوان بخش جدانشدنی از سلامت عمومی، با زندگی روزمره انسان پیوند خورده‌اند. مصرف سالانه دارو در ایران، به‌ویژه پس از دوران پاندمی کووید ۱۹، جهش چشمگیری داشته است؛ اما همین فراگیری، تولید روزافزون پسماندهای دارویی را به یکی از مسائل پرخطر محیط‌زیست شهری تبدیل کرده است. مدیریت این نوع پسماند، برخلاف تصور عمومی، تنها وظیفه ساختارهای بهداشتی نیست؛ بلکه بخشی از فرهنگ زیست اجتماعی جامعه محسوب می‌شود. در شهرهایی همچون تبریز که پروژه» شهر سبز « در حال گسترش است، شناخت و ساماندهی این مسئله می‌تواند نقشی کلیدی در حفظ اکوسیستم شهری ایفا کند.
۱.۱. تعریف و گستره پسماند دارویی خانگی
پسماند دارویی خانگی(HMPW) شامل داروهایی است که دیگر نیازی به آنها نیست؛ مانند داروهای تاریخ‌مصرف گذشته، داروهای تغییر شکل داده، یا باقیمانده داروهایی که مصرف آنها متوقف‌شده است. این پسماندها ازنظر شیمیایی پیچیده هستند و شامل مواد مؤثره دارویی، مواد کمکی، آنتی بیوتیک ها، هورمون‌ها و داروهای سایکوتروپیک می‌شوند.
۱.۲. اهمیت نقش کادر درمان غیرپزشک
از منظر کادر درمان غیرپزشک) مانند پرستاران، بهیاران و دستیاران فنی در درمانگاه‌ها(برخورد علمی با پسماند دارویی مستلزم آگاهی ترکیبی از خطرات زیست‌محیطی، اصول ایمنی انتقال پسماند و سازوکارهای اجرایی در سطح محلات شهری است. این نقش مکمل، در بسیاری از درمانگاه‌ها مغفول مانده است و نیاز به تبیین مجدد دارد؛ زیرا این افراد اولین نقطه تماس با بیمارانی هستند که در مورد دفع دارو سؤال می‌کنند.
۲. چالش‌های زیست‌محیطی و بهداشتی ناشی از دفع نادرست
دفع نادرست داروهای خانگی که اغلب از طریق سطل زباله شهری یا ریختن در فاضلاب صورت می‌گیرد، اثرات مخرب زنجیرهای بر محیط‌زیست و سلامت عمومی دارد. این اثرات نیازمند تحلیل علمی دقیق‌تری هستند.
۲.۱. آلودگی منابع آب‌وخاک
مواد مؤثره دارویی(APIs) به سختی در تصفیه‌خانه‌های معمولی فاضلاب تجزیه می‌شوند. هنگامی‌که داروهایی مانند آنتی بیوتیکها، هورمون‌ها) مانند استروژن‌های موجود در قرص‌های ضدبارداری(یا داروهای روان‌گردان وارد سیستم آب می‌شوند، اثرات زیانباری بر جا می‌گذارند.
اثر بر میکروارگانیسم‌ها: آنتی بیوتیک ها با ورود به رودخانه‌ها و خاک، بر جمعیت‌های میکروبی طبیعی تأثیر گذاشته و پتانسیل ایجاد سویه‌های مقاوم باکتریایی را افزایش می‌دهند. این پدیده، به‌ویژه در محیط‌های پرجمعیت شهری مانند تبریز، یک تهدید امنیت زیستی محسوب می‌شود.
انباشت زیستی: بقایای داروهای چربی‌دوست می‌توانند در بافت‌های آبزیان انباشته‌شده و از طریق زنجیره غذایی به انسان بازگردند.
۲.۲. تأثیرات بر سلامت عمومی و مقاومت دارویی
مطالعات نشان می‌دهند که مواجهه مزمن و طولانی‌مدت با دوزهای پایین داروهای هورمونی و ضدالتهاب در منابع آب آشامیدنی می‌تواند عوارض غددی و تولیدمثلی را در انسان‌ها و حیوانات ایجاد کند. از سوی دیگر، افزایش مقاومت دارویی ناشی از قرار گرفتن مداوم میکروب‌ها در معرض سطوح پایین آنتیبیوتیکها، یکی از بزرگترین بحران‌های سلامت جهانی است.
۲.۳. نقص در الگوهای جمع‌آوری و زیرساخت‌های موجود
در ایران، رویکرد غالب در مدیریت پسماند دارویی، تفکیک آن از زباله‌های عفونی بیمارستانی است، اما برای پسماند خانگی، خلأ سیستمی وجود دارد:
نبود مسیر مشخص: شهروندان نمی‌دانند داروی اضافی را کجا تحویل دهند.
تجهیزات ناکافی داروخانه‌ها: داروخانه‌ها معمولاً فاقد محفظه‌های ایمن و آموزش‌دیده برای پذیرش این پسماندها هستند.
۲.۴. کمبود آموزش شهروندی و عوامل روان‌شناختی
بزرگترین چالش، رفتار عمومی است. شهروندان اغلب به این دلایل داروهای اضافی را دور می‌ریزند
* سهولت: دفع در سطل زباله راحت‌ترین و سریع‌ترین راه است.
* عدم درک خطر: بسیاری معتقدند چون دارو در حال تجزیه است، خطری ندارد (اشتباه محاسباتی زیست‌محیطی)
۳. تحلیل تطبیقی و الگوی پیشنهادی برای شهر سبز تبریز
برای دستیابی به اهداف» شهر سبز «که نیازمند تعامل فعال شهروندان با محیط‌زیست شهری است، باید یک مدل مدیریتی چندلایه طراحی شود. این مدل بر اساس بهترین تجربیات جهانی و بومی‌سازی شده برای محیط شهری تبریز ارائه می‌شود.
۳.۱. مرور تجارب بین‌المللی) مثال‌هایی از سیستم‌های بازگردش(
کشورهایی مانند سوئیس و آلمان سیستم‌های مؤثری برای جمع‌آوری داروهای تاریخ‌مصرف Take-back Scheme گذشته دارند که معمولاً داروخانه‌ها به‌عنوان نقطه اصلی جمع‌آوری عمل می‌کنند. در این مدل‌ها، بازگردش دارو برای مصرف‌کننده رایگان و بدون سؤال انجام می‌شود تا مانع اجتماعی برای مشارکت حذف گردد.
۳.۲. مدل پیشنهادی: سیستم سه محوری مدیریت یکپارچه
با استناد به تجربیات و نیاز به نقش‌آفرینی بیشتر کادر درمان غیرپزشک، سه سطح مداخله پیشنهاد می‌شود:
|
سطح مداخله |
هدف اصلی |
مکانیسم اجرا |
نقش کادر غیرپزشک |
|
آموزش وآگاهی‌رسانی |
تغییر رفتار وفرهنگ مصرف مسئولانه |
کمپین‌های رسانه‌ای محلی، بروشورهای ساده دردرمانگاه‌ها |
آموزش مستقیم بیماران هنگام تحویل دارو |
|
سیستم بازدارنده و جمع‌آوری ایمن |
فراهم‌سازی زیرساخت تحویل آسان |
نصب باکس‌های جمع‌آوری استاندارد در داروخانه‌ها و درمانگاه‌های منتخب |
نظارت بر پر شدن باکس و گزارش دهی اولیه |
|
مدیریت شهری هوشمند و نظارتی |
تضمین دفع ایمن نهایی |
اتصال مراکز جمع‌آوری به سازمان پسماند شهرداری و مدیریت محیط‌زیست |
تهیه گزارش‌های آماری موردی از نوع داروهای جمع آوری شده |
۳.۳. تمرکز بر تبریز و اجرای پایلوت» داروی بازگشتی «
شهر تبریز به‌عنوان یک شهر بزرگ صنعتی و دانشگاهی، بستر مناسبی برای اجرای پایلوت طرح» داروی بازگشتی «است
نقش داروخانه‌ها: داروخانه‌های اصلی در مناطق پرجمعیت می‌توانند به‌عنوان نقاط اولیه پذیرش عمل کنند.
نقش درمانگاه‌ها: درمانگاه‌ها می‌توانند باهدف قرار دادن گروه‌های آسیب‌پذیر) مانند سالمندان و بیماران مزمن(آموزش‌های مؤثرتری ارائه دهند.
۴. رویکرد فرهنگی، اجتماعی و نقش آموزش مستمر
مدیریت پسماند دارویی، بیش از آنکه مسئله‌ای لجستیکی باشد، یک چالش فرهنگی است. موفقیت در پروژه‌های شهری سبز، وابسته به تغییر نگرش شهروندان است.
۴.۱. تبدیل مصرف‌کننده صرف به مشارکت‌کننده زیست‌محیطی
باید تفکر» این دارو متعلق به من بود و حالا که تاریخ گذشته متعلق به سطل زباله است «جای خود را به» این ماده شیمیایی بالقوه خطرناک متعلق به‌کل اجتماع است و باید بازگردانده شود «بدهد.
آموزش چهره به چهره در درمانگاه‌ها: پرسنل غیرپزشک باید در هنگام ویزیت‌های دوره ای، به بیماران مزمن) دیابتی، قلبی و روانی(آموزش دهند که باقیمانده داروهایشان را چگونه نگهداری کنند.
محتوای محلی و قابل‌فهم: استفاده از زبان آذری در مواد آموزشی برای ارتباط عمیق‌تر با بخشی از جمعیت تبریز، می‌تواند اثربخشی کمپین‌ها را افزایش دهد.
در قالب پروژه‌های سلامت محیط» داروی مسئولانه «برنامه‌های مدارس: آموزش مفهوم زیست در مقاطع متوسطه می‌تواند نسل آینده را با این فرهنگ آشنا سازد.
۴.۲. نقش داروخانه‌ها به‌عنوان کانون‌های توزیع اطلاعات
داروخانه‌ها، تنها محل توزیع دارو نیستند؛ آنها دروازه ورود اطلاعات دارویی به خانه هستند؛ که به پلتفرم‌های آموزشی آنلاین شهرداری متصل شود، QR نصب پوسترهای استاندارد با کد می‌تواند سطح آگاهی را به‌صورت مداوم بالا نگه دارد.
۵. مدیریت پسماند دارویی در سطح کلان: ساختاردهی اجرایی
برای اینکه این طرح پایدار باشد، باید زیرساخت‌های قانونی و اجرایی آن تعریف شوند. این امر مستلزم همکاری میان وزارت بهداشت، سازمان محیط‌زیست و شهرداری است.
۵.۱. تبیین الزامات فنی جمع‌آوری
پسماند دارویی خانگی نباید با پسماندهای خطرناک بیمارستانی مخلوط شود. محفظه‌های جمع‌آوری باید مشخصات زیر را داشته باشند:
امنیت فیزیکی: قفل‌دار یا دارای سازوکاری برای جلوگیری از دست‌کاری توسط افراد غیرمجاز.
جنس مقاوم: غیرقابل نفوذ در برابر نشت مایعات یا پودرها.
برچسب‌گذاری شفاف: مشخص بودن مقصد) داروی بازگشتی – غیرقابل استفاده درمانی مجدد(.
۵.۲. فرایند انتقال و امحاء نهایی
پس از جمع‌آوری در سطح شهر، پسماندها باید به‌صورت دسته‌ای و با نظارت نماینده محیط زیست به تأسیسات مجاز برای امحاء حرارتی منتقل شوند. این مرحله، حیاتی‌ترین بخش برای جلوگیری از انتشار مواد شیمیایی در محیط است.
۵.۳. نقش داده‌کاوی و بازخورد به درمانگاه‌ها
اطلاعات جمع‌آوری‌شده از این پسماندها) نوع دارو، منطقه جمع‌آوری) می‌تواند یک منبع داده ارزشمند برای تحلیل الگوهای مصرف در سطح شهر باشد. این داده‌ها باید به مراکز درمانی بازخورد داده شود تا بتوانند سیاست‌های تجویز دارو را به سمت داروهایی با اثرات زیست‌محیطی محیطی کمتر سوق دهند
۶. نتیجه گیری و پیشنهاد سیاستی
مدیریت پسماند دارویی خانگی، فراتر از طبقه‌بندی زباله‌های پزشکی، به معنای ایجاد حلقه‌ای از مسئولیت اجتماعی است. درمانگاه‌های کوچک و متوسط می‌توانند محور عمل تبدیل این مسئولیت به حرکت شهری باشند. با حمایت شهرداری و سازمان حفاظت محیط‌زیست، و مشارکت داروخانه‌ها و انجمن‌های محلی، می‌توان نظامی پایدار برای جمع‌آوری و بازیافت ایمن پسماند دارویی طراحی کرد که مستقیماً با اهداف. »شهر سبز «هم‌راستا باشد
پیشنهادهای کلیدی:
تدوین آئین‌نامه محلی: شهرداری تبریز باید با همکاری دانشگاه علوم پزشکی، آئین نامه ای برای جمع‌آوری داروهای تاریخ گذشته توسط داروخانه‌ها تدوین کند و یارانه‌ای جزئی برای پوشش هزینه‌های بسته‌بندی اولیه در نظر بگیرد.
تشکیل کارگروه» داروی بازگشتی: «ایجاد کارگروهی بین بخشی (شهرداری، محیط‌زیست، شبکه بهداشت( در تبریز به‌صورت پایلوت برای نظارت بر اجرای طرح.
آموزش اجباری کارکنان غیرپزشک: اجرای دوره‌های آموزشی کوتاه و مستمر برای کادر درمان غیرپزشک) با تأکید بر روش‌های ساده آموزش بیمار(به‌عنوان بخشی از امتیازات تخصصی آنها.
بسترهای رسانه‌ای هوشمند: استفاده از رسانه شهری) بیلبوردها، سامانه‌های پیامکی شهری(برای جهت‌دهی مستمر افکار عمومی به موضوع سلامت سبز و دفع مسئولانه دارو.
برگزاری رویدادهای فصلی: ایجاد کمپین‌هایی مانند» چهارشنبه بدون داروی دورریز «برای تحریک مشارکت حداکثری در فصول خاص.
(1)
(1)
(1)
(1)
(1)
(1)
(1)