طوفان نمک از حرف تا واقعیت

دریاچه ارومیه در پی خشکی های اخیر و کاهش تراز سطح آن به یکی از کانون های بزرگ ریزگردهای نمکی تبدیل شده است که خطری بالقوه و جدی برای سلامت شهروندان و بطور کلی زیستمندان استان های آذربایجان شرقی و غربی و همچنین استان های مجاور می باشد.

افق آذربایجان: در پی وزش تند بادهای اخیر که در برخی شهرهای آذربایجان از جمله تبریز، مرند و آذرشهر و… روی داد، دوباره گمانه زنی هایی در خصوص طوفان های نمکی برخاسته از دریاچه ارومیه در رسانه ها مطرح گردید که با توضیحات مدیرکل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان شرقی و واکنش های ریاست مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان همراه بود.

طوفان های گردوغبار نمکی، نوع خاصی از طوفان های گردوغبار است که توسط فرسایش بادی در رسـوبات غنـی از نمک در پلایاهای شور ایجاد میشـود. طوفـان نمکـی در مقایسـه بـا طوفان های گردوغبار معمول، غلظت بالایی از ریزدانه های شور و مواد قلیایی مانند سولفات سدیم، کلرید سـدیم و دیگـر اجزای سمی را انتقال میدهد که در برخی موارد اثرات جبران ناپذیری را بر جای میگذارد. بـدون تردیـد گسـترش دفعات رویداد و بسط گستره ی طوفان های نمکی برخاسته از بستر دریاچه ارومیه، مهمترین پیامـد خشـک شـدن ایـن دریاچه است. منشأ گردوغبار نمکی از منشأ گردوغبـار سـیلتی متفـاوت اسـت. منشـأ طوفـان گردوغبار شور، عمدتاً بستر دریاچه خشک شده یـا زمین هـای مشـابه اسـت.

عوامل مختلفی بر خیزش گردوغبار موثر است که عبارتند از: سرعت باد، زبری سطح زمین، اندازه و بافت ذرات، پوشش گیـاهی، رطوبت خاک و کانی شناسی رسوبات. هنگام وزش باد، ذرات خاک یا نمک حرکت خود را بـه صـورت هـای مختلـف شروع میکنند. ذرات کوچکتر از ٢٠ میکرون از امکـان برخاسـتن و تعلیق در هوا برخوردارند. مطابق داده های مرکز هواشناسی ایستگاه تبریز، جهت غالب وزش باد در منطقه، غرب به شرق بوده و درصد کمی هم جنوبی می باشد. تندترین باد ۵۰ سال اخیر در بهار سال ۹۳ با سرعت ۱۳۷ کیلومتر بر ساعت ثبت شده است. همچنین طبق مطالعات صورت گرفته پتانسیل ایجاد گرد و غبار نمکی در شرق دریاچه ارومیه ناچیز است. با این حال نیاز به مطالعات بیشتری در این زمینه وجود دارد.

برداشت نمک از بستر دریاچه ارومیه از دیرباز به روش سنتی مرسوم بوده است که در سالهای اخیر این برداشت ها از حالت سنتی خارج شده و در حجم عظیمی بصورت صنعتی اتفاق می افتد. برداشت نمک به خودی خود باعث ایجاد طوفان نمکی نمی گردد.اتقافی که در برداشت های غیر اصولی نمک در بستر دریاچه می افتد این است که، با برداشت های غیر اصولی و ترددهای صورت گرفته توسط ماشین آلات سنگین، روسوبات نمکی خرد شده و قابلیت انتقال توسط باد های نسبتا شدید، خصوصا در فصول خشک را پیدا می کنند که این امر نیازمند تشدید نظارت ها از سوی سازمان حفاظت محیط زیست و رعایت کردن استاندارده های لازم در زمینه استحصال و برداشت نمک می باشد. مطابق مطالعات صورت گرفته سرعت باد جهت انتقال ریزگردهای نمکی بایستی بالغ بر ۸۰ کیلومتر بر ساعت باشد.

متاسفانه در سالهای اخیر با خشکی دریاچه ارومیه، نه تنها خود دریاچه به یکی از کانون های ریزگرد در کشور تبدیل شده است بلکه با پسروی آب در تالاب های اقماری آن، بخصوص تالاب قره قشلاق، نیز به کانون های ریزگرد تبدیل شده اند. همچنین توسعه ناپایدار کشاورزی و تغییر کاربری اراضی در حوضه دریاچه ارومیه و چرای بیش از حد دام در مراتع اطراف آن باعث افزایش فرسایش خاک و ایجاد کانون های جدید گردوغبار در منطقه شده اند. براساس مطالعات انجام شده توسط ستاد احیای دریاچه ارومیه از ۲۱ آبخوان موجود در حوضه ارومیه ۱۱ آبخوان و دشت ممنوعه اعلام شده اند که این مناطق مستعد تبدیل شدن به کانون های ریزگرد هستند. از جمله این مناطق میتوان به آبخوان های تبریز، آذرشهر، شیرامین، صوفیان و شبستر، تسوج و غیره اشاره کرد.

علاوه بر آن، یکی از عمده نگرانی ها ورود حجم عظیمی از روسوبات سموم کشاورزی به دریاچه ارومیه و زمین های کشاورزی است که تهدیدی بزرگتر و خطرناکتر از ریزگردهای نمکی است چرا که این رسوبات به دلیل سبک بودن نسبت به ذرات نمکی و همچین عامل سرطانزایی بالا تهدید جدی بر سلامت شهروندان و زیستمندان در منطقه است.

با این توصیفات بیشتر گمانه زنی ها در خصوص طوفان های نمکی در آذربایجان و تبریز بر اساس حدس و گمان بوده و احتمالا گردوغبار اخیر، ریزگردهای برخواسته از مراتع و کانونهای ریزگردی اطراف دریاچه بوده است نه طوفان نمکی برخواسته از دریاچه و نیاز است تا مطالعات بیشتر و دقیق تری در این زمینه صورت بگیرد.

از طرفی یکی از مشکلات جدی در زمینه مطالعه و سنجش این آلودگی ها، عدم وجود زیرساخت ها و تجهیزات بروز سنجش آلودگی هوا می باشد. بطوری که تجهیزات فعلی فقط قادر به سنجش وزنی ذرات، آن هم تا اندازه ۲.۵ و ۱۰ میکرون بوده و این درحالی است که ذرات کوچکتر از ۲۰ میکرون قابلیت برخواستن و تعلیق در هوا را دارند. همچنین به دلیل عدم سنجش عنصری ذرات بخصوص ذرات نمکی، بطور دقیق نمیتوان در خصوص بروز طوفان های نمکی اظهار نظر کرد.

سعید اکبرپور- کارشناس ارشد مدیریت محیط زیست