شهریار تبریز/گل‌نسا پارسا: نزدیک به نیم قرن است که ربع رشیدی در فهرست آثار ملی ایران جا خوش کرده، اما گویا خاک و زمان، هنوز بخش زیادی از آن را در آغوش دارند. کاوش‌ها از سال‌ها پیش آغاز شده، اما ضرباهنگ آن کند بود؛ تا اینکه اردیبهشت‌ماه امسال و پس از بازدید رئیس‌جمهوری از این سایت تاریخی، بارقه‌هایی از شتاب و امید در دل پروژه دمید. طی ماه‌های اخیر، ۲.۴ هکتار از اراضی پیرامون آن آزادسازی شد و وعده‌ها جدی‌تر شدند: «نوروز ۱۴۰۵، ربع رشیدی میزبان گردشگران خواهد بود.»
بهرام آجرلو، رئیس دانشگاه هنر تبریز و سرپرست کاوش‌های این محوطه، با لحنی مطمئن از آینده سخن می‌گوید؛ آینده‌ای که در آن، میراثی از دل قرن هشتم هجری دوباره زنده خواهد شد. مرمت پس از پایان فصل پنجم کاوش‌ها آغاز می‌شود و پرونده ثبت جهانی در یونسکو نیز در حال تکمیل است.
اما چرا ربع رشیدی این‌همه مهم است؟ پاسخ این پرسش را باید در سطرهای زرین تاریخ جست‌وجو کرد.
روایت شهری که دانشگاه بود
در دورانی که هنوز واژه «دانشگاه» به معنای امروزی‌اش در بسیاری از نقاط دنیا شکل نگرفته بود، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر دانشمند ایلخانی، رؤیایی در سر داشت؛ ساختن شهری فرهنگی، علمی و خدماتی با ساختاری منسجم و معماری ایرانی. شهری کوچک در شمال تبریز که ربع رشیدی نام گرفت و آن‌قدر گسترده بود که بتواند ۳۵ هزار واحد مسکونی، هزار و پانصد مغازه، کارگاه‌های نساجی، رنگرزی، کاغذسازی، حمام، مدرسه، بیمارستان، دارالایتام، مسجد و کتابخانه را در خود جای دهد. جمعیتی بالغ بر ۱۵۰ هزار نفر در آن زندگی می‌کردند.
ربع رشیدی نه‌تنها نخستین دانشگاه بزرگ جهان در ساختار خدماتی و علمی بود، بلکه نخستین موقوفه رسمی و گسترده کشور نیز به شمار می‌رفت؛ موقوفه‌ای که املاک و منابع آن نه‌فقط در ایران، بلکه تا گرجستان و افغانستان گسترش داشت.
اما این رؤیای علمی و خدماتی، پس از درگذشت خواجه رشیدالدین در آغاز قرن هشتم، با ویرانی و غارت مواجه شد و قرن‌ها در خاموشی فرو رفت. اکنون اما بار دیگر، خاک سخن می‌گوید.
لایه‌های پنهان تاریخ
بهرام آجرلو که از نزدیک درگیر حفاری‌ها و مطالعات علمی مجموعه است، می‌گوید که وسعت اصلی ربع رشیدی بیش از ۱۰۰ هکتار بوده؛ اما امروز تنها ۱۳ هکتار از آن باقی مانده است. داستان تملک و آزادسازی اراضی اطراف نیز پرفرازونشیب بوده است. پس از ثبت ملی در سال ۱۳۵۴، بخشی از اراضی تملک شد، ولی در دهه ۶۰ بار دیگر این اراضی به مالکیت خصوصی برگشت و دوباره در دهه ۷۰ موضوع احیا مطرح شد.
در سال ۱۳۹۸، کاوش‌ها با امیدواری آغاز شد اما به‌خاطر همه‌گیری کرونا به وقفه خورد. حالا اما ورق برگشته و کاوش‌ها با تمرکز و برنامه‌ریزی ادامه دارد. فصل پنجم آن، که اکنون در حال انجام است، تا پاییز ۱۴۰۴ ادامه خواهد داشت.
در جریان این حفاری‌ها، کاشی‌کاری‌هایی از قرن هشتم هجری کشف شده و حتی در زمستان ۱۴۰۳ یکی از برج‌های مجموعه که پیش‌تر در هیچ نقشه‌ای ثبت نشده بود، شناسایی شد. مطالعات بر روی آب‌انبارها و سیستم‌های آبرسانی آن نیز جریان دارد.
گردشگری در انتظار نوروز
با پایان یافتن مرحله فعلی کاوش، مجموعه در اختیار ستاد نوروزی قرار می‌گیرد. تا پیش از این، تنها در نوروز و آن‌هم به شکل محدود امکان بازدید از ربع رشیدی وجود داشت. اما حالا، با توجه به طراحی مسیرهای بازدید و تأمین زیرساخت‌های مورد نیاز، مجموعه برای بازدید عمومی و گسترده‌تر مهیا می‌شود.
احمد حمزه‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی استان نیز از برنامه‌ریزی برای تامین زیرساخت‌های گردشگری و طراحی مسیرهای بازدید خبر داده است. این بدان معناست که تبریز، نوروز آینده یک جاذبه‌ی فرهنگی-تاریخی تازه برای گردشگران خواهد داشت؛ آن‌هم در فضایی که از لحاظ تاریخی بی‌نظیر است.
پیشنهادهایی برای مدیریت شهری
در کنار تلاش‌های ارزشمند میراث فرهنگی، شهرداری تبریز نیز می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در رونق این مجموعه ایفا کند. ربع رشیدی این ظرفیت را دارد که نه‌فقط یک جاذبه تاریخی، بلکه یک پیشران توسعه در منطقه شمالی تبریز باشد.
ایجاد مسیرها و پیاده‌راه‌هایی فرهنگی که این مجموعه را به سایر نقاط گردشگری شهر ، می‌تواند نقش مؤثری در جان‌بخشی به هویت تاریخی شهر ایفا کند. نورپردازی خلاقانه در شب، برنامه‌های فرهنگی در حاشیه مجموعه و مشارکت دادن هنرمندان بومی در جان‌بخشی به فضای آن، از جمله اقداماتی‌ست که شهرداری می‌تواند در دستور کار خود قرار دهد.
همچنین احداث ایستگاه‌های اطلاع‌رسانی چندزبانه، تابلوهای راهنمایی دقیق، توسعه حمل‌ونقل پاک برای دسترسی به سایت و هماهنگی با تورهای گردشگری داخلی و خارجی، در ارتقای جایگاه گردشگری ربع رشیدی موثر خواهد بود.
شهرداری می‌تواند با بهره‌گیری از ظرفیت برندینگ شهری، از ربع رشیدی به‌عنوان نمادی برای تبریز در تبلیغات ملی و بین‌المللی بهره گیرد؛ نمادی که از هویت علمی و وقار فرهنگی شهر حکایت می‌کند.
نگاهی به آینده
پرونده ثبت جهانی ربع رشیدی در یونسکو، گامی بلند برای جهانی‌شدن تبریز و قرارگیری در مسیرهای اصلی گردشگری تاریخی است. اما ثبت جهانی، تنها یک نقطه آغاز است. آنچه اهمیت دارد، احیا، حفاظت و پیوست فرهنگی و شهری این مجموعه با بقیه شهر است.
ربع رشیدی می‌تواند به قلب تپنده‌ای برای توسعه گردشگری علمی، فرهنگی و حتی اقتصادی در شمال تبریز تبدیل شود. محله‌های اطراف از این رونق بهره‌مند خواهند شد و تبریز، یک‌بار دیگر در مقام پایتخت تاریخ‌ساز علم و فرهنگ، می‌تواند بدرخشد.
و شاید این‌بار، خواجه رشیدالدین، از جایی در دل تاریخ، با لبخندی آرام، احیای رؤیای بزرگش را نظاره کند.
(1)
(1)
(1)
(1)
(1)
(1)
(1)